De kracht van aandacht

Miljoenen chips, algoritmen, besturingsprogramma’s en datacenters werken ieder moment samen om in jouw brein op de juiste knoppen te drukken. Ze trekken je aandacht met push-meldingen, trillingen en geluiden, en houden deze vast met slimme technieken als ‘oneindige feeds’. In tegenreactie worden mindfulness-technieken getraind, digitale detoxes georganiseerd en allerlei snufjes en apps ontwikkeld die als een soort digitale kuisheidsgordel moeten dienen. Wat staat in deze aandachtsstrijd precies op het spel? Is aandacht een handelswaar, een vaardigheid, een hersenfunctie, of een houding? En wat hebben we te verliezen als we de aandacht verliezen?

Deze avond denken we vanuit verschillende invalshoeken na over de aard en waarde van aandacht.

De cognitieve psychologie stelt aandacht vaak voor als het proces dat informatie uit de omgeving selecteert en filtert. Een probleem: je kunt niet simpelweg zelf kiezen wat je filtert en wat niet. Allerlei prikkels trekken je aandacht: reclameborden, geluiden, apparaten. De strijd om aandacht lijkt steeds heviger te worden in onze prikkelrijke buitenwereld. In de zogenaamde ‘aandachtseconomie’ is aandacht dan ook verworden tot handelswaar. Verschillende aandachttrekkende mechanismen, van AI tot eye-tracking, worden ingezet met geen enkel ander doel dan winst. Cognitief psycholoog Stefan van der Stigchel stelt de vraag: kunnen we in de ‘strijd om aandacht’ deze technieken het hoofd bieden? En zou je ze kunnen gebruiken in je eigen voordeel?

Sociale kritiek op de aandachtseconomie en bijbehorende technologieën is de laatste jaren steeds verder gegroeid. Maar, hoewel hard nodig, hanteert deze kritiek vaak hetzelfde individualistische, economische concept van aandacht: als een schaarse bron van productiviteit, die het individu bezit en zich niet moet laten afpakken.
Ethicus en techniekfilosoof Gunter Bombaerts pleit voor een bredere benadering van aandacht en wendt zich daarbij tot Boedddhistische filosofie. Aandacht is geen economisch middel, maar een existentiële praktijk met morele waarde, ingebed in de omgeving, de gemeenschap, de techniek en de politiek.

Aandacht speelt bovendien een belangrijke rol in de zorg. Volgens de Franse filosoof Simone Weil (1909-1943) is aandacht ‘de zeldzaamste en puurste vorm van gulheid’. In het wachten, een inspanning waarbij je actief blijft terwijl je niet handelt, kan zich bovendien creativiteit en inspiratie tonen. Alles wat met waarachtige aandacht gedaan wordt – of het nu succesvol is of niet – brengt ‘licht in de ziel’. Theoloog en geestelijk verzorger Barbara Zwaan biedt vanuit Weils denken en haar praktijk een onmisbaar perspectief op de vraag wat er verloren gaat wanneer aandacht uitblijft.

Leg dus uw telefoon aan de kant, richt uw blik en spits uw oren: deze avond bij Felix & Sofie veroveren we de aandacht terug van Big Tech.

Sprekers:

Gunter Bombaerts is associate professor aan de TU Eindhoven, waar hij zich in onderzoek richt op de ethiek van technologie. Hij startte 14 jaar geleden met meditatie. Als filosoof en ethicus raakte hij geïnteresseerd in aandacht vanwege het gebruik in het woord “aandachtseconomie”, maar ook vanwege zijn eigen praktijkervaring, waarin mediteren en aandacht elkaar in een complexe manier beïnvloeden.

Barbara Zwaan studeerde Frans en theologie. Ze is werkzaam als geestelijk verzorger in de regio Den Haag en geeft les in Spiritualiteit & Zingeving aan de Utrechtse Academie voor Geesteswetenschappen. Ze is hoofdredacteur van de Redactie Spiritualiteit van theologie.nl. Momenteel werkt ze aan een boek over de denkkracht van Etty Hillesum, Simone Weil en Edith Stein en de betekenis daarvan voor het leven van nu.

Stefan van der Stigchel is hoogleraar Cognitieve Psychologie aan de Universiteit Utrecht. Hij staat aan het hoofd van de onderzoeksgroep AttentionLab die onderzoekt hoe aandacht en visueel bewustzijn samen ons beeld van de wereld vormen. Op dit moment doet hij onderzoek naar visueel werkgeheugen, gesteund door een ERC Consolidator subsidie en NWO VICI subsidie. Naast zijn wetenschappelijke publicaties is Stefan auteur van de populairwetenschappelijke boeken Zo werkt Aandacht en Concentratie, en meer recent Grip op je aandacht. Zijn boeken worden internationaal uitgegeven, onder andere bij MIT Press.